Villanella polska

Stanisław Barańczak

(ur. 13 listopada 1946 w Poznaniu, zm. 26 grudnia 2014 w Newtonville) – polski poeta, krytyk literacki, tłumacz, jeden z najważniejszych twórców Nowej Fali.

W 1981 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda, gdzie objął katedrę języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego na wydziale slawistyki. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.

Stanisław Barańczak jest uważany za przedstawiciela poznańskiej szkoły przekładu. Jego publikacje dotyczące teorii przekładu służą kształceniu polskich tłumaczy pracujących w różnych językach.

W dorobku ma dużą liczbę przekładów m.in. z angielskiego, rosyjskiego i litewskiego. Tłumaczył utwory różnorodne pod względem czasu powstania i stylu.

Po raz pierwszy villanella pojawiła się w twórczości Stanisława Ba­rańczaka w tomie

Widokówka z tego świata (wiersz Co mam powiedzieć). Zbiór Chirurgiczna precyzja

przyniósł pięć nowych realizacji tego wzor­ca. Posłużenie się gatunkiem villanelli można by nazwać, korzystając z terminologii Stanisława Balbusa (za: Joanna Dembińska-Pawelec, od Anonima do Barańczaka), „restytucją formy" (odtworzeniem, przywróceniem): „Polega ona na jawnym i ostentacyjnym nawiązaniu do formy niewchodzącej w skład aktualnej tradycji, ani też tradycji przezwyciężanego okresu (kierunku) literackiego". W przypadku villanelli Stanisława Barańczaka musimy mówić raczej o pozornej restytucji formy, ponieważ dla polskiej tradycji literackiej nie jest to zjawisko przywrócenia dawnego, obecnie nieuprawianego gatunku, ale translacja formy dokonana z obszaru tradycji eu­ropejskiej. Barańczak nie używa nazwy gatunkowej w tytułach wierszy, a zatem nie powstaje tu sytuacja otwartego dialogu z wzorami tradycyjnymi. Nie jest także oczywiste dla polskiego odbiorcy odczyta­nie utworów rodzimego poety jako konceptystycznej parafrazy gatunku. Niemniej jednak „archaiczna" forma villanelli - stroficzna, refreniczna, silnie zrytmizowana i oparta na jednostajnym rymie - ewokuje swą „dawność" oraz „obcość" wobec współczesności. Podobnie jak „archaiczne" wydają się dwudziestowiecznemu czytelnikowi staropolskie utwory reprezentujące barokową poesis artificiosa (np. Jana Andrzeja Morsztyna wiersz pt. Zapust - również repetycyjny i refrenicznie na­wrotowy).

Villanella w postaci, w jakiej współcześnie konstytuuje ją Stanisław Barańczak, okazuje się formą atrakcyjną i umożliwiającą osią­ganie efektów „piękna dziwności i niezwykłości". Jej spiralna, refreniczna powtarzalność pozwala na wyrażanie subtelnych przemian, migotliwości i niuansów. Te zatem względy, jak się wydaje, mogą stanowić o jej współczesnej atrakcyjności.

Jak podkreśla Stanisław Balbus: „współczesny pisarz pozarepertuarową formę całkowicie sobie przywłaszcza, nie zapominając o jej dość odległej genealogii, a nawet więcej: owa genealogiczna odległość jest mu w szczególny sposób potrzebna. [...] Wprowadza mianowicie pewien bardzo subtelny dystans artystyczny". Wiersz Debiutant w proce­derze, poruszając uniwersalną tematykę życia i śmierci, stanowi uję­cie jej jednak w sposób bardzo bliski dwudziestowiecznemu czytelni­kowi. Kreacja bohatera lirycznego i język wypowiedzi - potoczny, wy­korzystujący skonwencjonalizowane wyrażenia i zwroty frazeologiczne - stanowią przeciwwagę dla formy, która demonstruje swą archaiczność, „obcość" i „pozarepertuarowość". Z tego zderzenia nieprzystawalności rodzi się ów dystans artystyczny umożliwiający zaistnie­nie ironii. Ma ona wymiar ambiwalentny i dwuaspektowy. Rodzi się

przede wszystkim w odniesieniu do tematu: uchyla niejako grozę nie­uchronności losu, łagodzi gorycz świadomości śmiertelnej natury człowieka. Ale jednocześnie jej subtelna przewrotność prowadzi, poprzez śmiech, do spotkania z jaskrawie unaocznioną prawdą egzystencji. Ta ironiczna gra ambiwalencji jest wyrazem ludycznego wymiaru restytucji. Stanowi o nim zmieszanie powagi ze śmiesznością i zabawa for­mą, przeniesioną ostentacyjnie z odległych czasów i odległej, obcej tra­dycji.

Stanisław Barańczak

Płakała w nocy, ale nie jej płacz go zbudził

Ani, jedynej

Płakała w nocy, ale nie jej płacz go zbudził.

Nie był płaczem dla niego, chociaż mógł być o nim.

To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi.

I półprzytomny wstyd: że ona tak się trudzi,

to, co tłumione, czyniąc podwójnie tłumionym

przez to, że w nocy płacze. Nie jej płacz go zbudził:

ile więc było wcześniej nocy, gdy nie zwrócił

uwagi – gdy skrzyp drewna, trzepiąca o komin

gałąź, wiatr, dygot szyby związek z prawdą ludzi

negowały staranniej: ich szmer gasł, nim wrzucił

do skrzynki bezsenności rzeczowy anonim:

„Płakała w nocy, chociaż nie jej płacz cię zbudził”?

Na wyciągnięcie ręki – ci dotkliwie drudzy,

niedotykalnie drodzy ze swoim „Śpij, pomiń

snem tę wilgoć poduszki, nocne prawo ludzi”.

I nie wyciągnął ręki. Zakłóciłby, zbrudził

toporniejszą tkliwością jej tkliwość: „Zapomnij.

Płakałam w nocy, ale nie mój płacz cię zbudził.

To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi”.

______________________________________

wiersz z tomu Chirurgiczna precyzja, cyt. za: Stanisław Barańczak, Wiersze zebrane, Wydawnictwo a5, Kraków 2006, s. 475

https://strony poezji.pl/monografie/plakala-w-nocy-ale-nie-jej-placz-go-zbudzil/

Stanisław Barańczak

Z okna na którymś piętrze ta aria Mozarta,

kiedy szedłeś wzdłuż bloku. A w tej samej chwili

waliły się i z gruzów wstawały mocarstwa.

„non so più”...[1]- ten żar róż bez ciężaru, ten żart na

śmierć i życie, pędzący za chmarą motyli

anapest[2] tętna. Właśnie ta aria Mozarta

miała tu brzmieć, jak gdyby istniała gdzieś karta

praw przechodnia spod bloku, której nie gwałcili

ci inni my, ci z gruzów wznoszący mocarstwa –

gwarancja, że choć jedna zasłona, nie zdarta

do szczętu płyta, przetrwa; że zawsze uchyli

jakieś okno czy wyrok ta aria Mozarta.

Jak gdyby wszystkie dobra zdążyła ta martwa

ręka niepoczytalnie zapisać nam, czyli

kupczykom gruzów, z których wstawały mocarstwa,

w których rosła, wbrew nim, na niczym nie oparta

wiara, że to nie błąd, że nigdy się nie myli

w oknie na którymś piętrze ta aria Mozarta.

Waliły się i z gruzów wstawały mocarstwa.

(o formie) raz jeszcze  

Jak zabrać się do pisania villanelli? Najtrudniejszy jest pierwszy krok: vilanella to przede wszystkim wyniosły punkt widokowy pierwszej zwrotki, a potem skok w przepaść (i niech to będzie skok typu bungy). Trzeba koniecznie napisać pierwszy tercet z mocnymi A1 i A2 (one muszą powracać, a ponadto ciągną na rymie pięć pozostałych a), pamiętając, że drugi wers (b) pociąga za sobą pięć całkiem innych b. Nasuwa się tu natychmiast bardzo prosty, gramatycznie zrymowany lament: "Zero pieniędzy na koncie" (A1). "Przegrywam na każdym froncie" (A2). Ale jak ma wyglądać wers b?

___________________________________________

3. za: Nieszuflada:  https://www.nieszuflada.pl/_artykuly/vilanella.html

Mira Umiastowska J

Mira Umiastowska

(villanella) satyra

Wiersz wykorzystano jako ćwiczenie podczas spotkania warsztatowego;

(zwrotki: 6x3+1(wers)

wersyfikacja:

Aba, abA, // aba, abA, // aba, abAa)

15/16 czerwca 2023

A          Nie zdążyli, tak mało brakowało do drzwi;

b          Więźniowie obecności wzajemnej, pozornej

a          Oniemieli, kiedy wkroczył kolejny do gry;

a          Stanął w przejściu, zasłonił, splunął przez zęby i

b          Na stół rzucił, jak strzały, splątane obrączki –

A          Nie zdążyli, choć mało brakowało do drzwi.

a          Chociaż apetyt na życie i dostatnie sny

b          Rozbudzone w nadmiarze o porze wieczornej,

a          Niespełnione, bowiem włączał się Gałgan do gry;

a          Bez otwarcia na klucze, zatarł graby i kpi,

b          Ten trzeci, co sprawiwszy, że twarze upiorne

A          Nie zdążyły, a mało brakowało – od drzwi

a          Do bieli firanki falującej nutką krwi,

b          Skąd nie szmer, ale rączka z czerwonym paznokciem,

a          Rozpoznawszy Mariana, wypaliła: „Ech, ty...”

a          „Gałgan” – w lokach niesfornych – zahaczywszy o klincz,

b          Ściągnął brwi, cicho zaklął pod nosem: „O, w mordę!

A/(a)    Mogłem zdążyć, tak mało brakowało do... gry”;

a/(A)    I zastygli w bezruchu wyważeni jak drzwi...

Debiutant w procederze, dosyć jednak szczwany

nabieracz, aby nabrać w płuca na złość światu

cały ogrom powietrza, dotąd ci wzbraniany,

sam nabity w butelkę, w cztery mleczne ściany

porodówki, ofiara kantu do kwadratu,

debiutant w procederze mimo wszystko szczwany

nie dosyć, by od razu przejrzeć na wskroś plany

biorących cię, za kostki nóg, w garść, wszelkich dyktatur -

cały ogrom powietrza, dotąd ci wzbraniany,

wciągnąłeś w machinacje płuc, tchawicy, krtani,

w ciała ślepy zaułek i niejasny status;

debiutant w procederze, nabieracz nie szczwany

ale zaledwie szczuty, gnany nieustannym

pierwszym klapsem pod dyktat wiecznych odtąd batut

i batów, w cały ogrom dotąd ci wzbraniany,

nagle zwężony w ostrze wdechu, który zranił

tak, że go wykrztusiłeś z krzykiem, z jakimś „Ratuj!" -

debiutant w procederze tchu, za mało szczwany

na ten ogrom raniący, choć już nie wzbraniany.1

_________________________________________

1. S. Barańczak: Debiutant w procederze. W: Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 1995-1997. Kraków 1998, s. 31.

Co mam powiedzieć, Zbiór Chirurgiczna precyzja

Stanisław Barańczak